Er is een briljant boek over de verschillende eigenschappen van hersenhelften verschenen. Iain McGilchrist, filosoof, literator, psychiater en hersenonderzoeker publiceerde eind vorig jaar The Matter with Things, Our Brains, Our Delusions, and the Unmaking of the World. Het boek is gebaseerd op de resultaten van McGilchrist’s bijna uitputtende studie naar de wetenschappelijke literatuur op het gebied van hersenhelft functionaliteit en leidt tot specifieke conclusies over de verschillen in functie tussen de hersenhelften.

McGilchrist begint met de vraag waarom er eigenlijk twee hersenhelften zijn. Geen gekke vraag wanneer we bedenken dat de hersenen juist een informatie-integrerende functie hebben. Waarom dan twee delen? De eerste hint die McGilchrist op het antwoord van deze vraag geeft is dat vanuit Darwinistisch oogpunt de belangrijkste aandachtspunten voor de mens zijn: eten en te gelijkertijd niet gegeten worden. Gelijkertijd is hier een sleutelwoord. Voedsel vinden vereist dat we aandacht kunnen focussen, gericht kunnen zoeken, nauwkeurig kunnen grijpen, dingen uit elkaar kunnen halen, kortom het vermogen om ons op delen en onderdelen te concentreren. Niet gegeten worden daarentegen vereist onder meer dat we het geheel overzien en aandacht kunnen geven aan een breed waarnemingsveld, vormen herkennen en kunnen beoordelen. Kortom het geheel zien, herkennen en beoordelen. Deze twee zo verschillende taken: om te eten en om niet gegeten te worden vragen om verschillende manieren van gegevensverwerking. Beide taken vragen daarnaast ook nog eens om een bliksemsnelle respons en moeten tegelijkertijd beschikbaar zijn. Daarom zijn er gescheiden hersenhelften met ieder een eigen functie.

• De LH is betrokken bij het manipuleren van de wereld terwijl de RH zich tot het geheel verhoudt.
• De LH bemoeit zich met detail, het lokale, wat op de voorgrond is, wat voor de grijp ligt
• de RH kijkt (luistert) ook naar de achtergrond en de periferie van de omgeving
• De RH heeft oog voor het onbekende terwijl de LH naar het bekende zoekt
• De LH reduceert, wil zekerheid, verdraagt geen ambiguïteit en gaat zelfs fabuleren om zekerheid te krijgen 
• de RH gedraagt zich ook als een ‘anomalie detector’
• De RH is zorgvuldig en terughoudend, de LH heeft weinig zelfkritiek
• De LH ziet dingen geïsoleerd, discreet, gefragmenteerd terwijl de RH het geheel waarneemt
• De LH fixeert dingen in tijd, statisch, de RH ervaart verandering en de continuïteit van “dat wat is”
• De RH ziet dingen in context, de LH haalt dingen uit context om ze te “bekijken”
• De RH ziet het lichaam als geheel, de LH focust op de onderdelen, armen, benen enz.
• De LH is beter in analytisch ordenen en complexe syntax dan de RH
• Muziek wordt grotendeels in de RH beleeft, de LH beleeft ritme.
• De RH is essentieel voor empathie
• De LH kent zijn eigen grenzen niet goed en is onverantwoord optimistisch. De RH is realistischer en neigt naar pessimisme.

Ter illustratie: de vraag wat nu in één zin het verschil is tussen linker hersenhelft en rechter hersenhelft is naar alle waarschijnlijkheid via de linkerhelft opgekomen. Een tweede voorbeeld: een wandeling ervaren we via de rechter hersenhelft, ergens bij stilstaan via de linker. Er staan onnoemelijk veel van dergelijke verduidelijkingen in het boek. 

Eén van de “grote” conclusies die McGilchrist trekt is dat de rechter hersenhelft betrouwbaarder is en dichter bij de waarheid en de realiteit staat dan de linker hersenhelft. Dit wordt overtuigend en uitgebreid onderbouwd. Hoe zouden filosofische, natuurkundige, psychologische, spirituele en theologische vraagstukken met dit nieuwe inzicht opnieuw kunnen worden bekeken? Het tweede gedeelte van the Matter with Things gaat over deze vragen. Wat is nog waarheid? Is het onderscheid tussen object en subject nog reëel? Wat te zeggen over wetenschap? God? Quantum Mechanica? Mystiek? Muziek en Kunst? Waar komt de ervaring van het sacrale vandaan?

Om een gevoel te geven over de breedte en diepte van McGilchrist’s verkenningen geef ik een heel beknopte lijst van de namen aan wier werk hij in de volgende hoofdstukken refereert. Filosofie: Heraclitus, Aristoteles, Descartes, Merleau-Ponty, Diderot, Hegel, Pascal, Plato, Lao-Tse, Confucius, Kant, Lichtenberg, Spinoza, Montaigne, Nietzsche, Whitehead, Bergson, Wittgenstein, William James, Heidegger, Husserl, Cassirer;  Natuurkunde: Bell, Copernicus, Newton, Boyle, Plank, Bohr, Born, Pauli,  Einstein, Heisenberg, Von Neumann, Kepler, Feynmann); Psychiatrie/psychologie: Bleuler, Jung, Cutting, Freud, Ferenzci, Frankl; Mystici: Boehme, Hildegard von Bingen, Meister Eckart, Maimonides, Mechtild van Magdeburg en overigen: Crick, Darwin, Brocca, Oliver Sacks, Bach, Beethoven, Britten, Grimm, Andersen, Dali, Escher, Tillich, Aeschylus, Bacon, Goethe, en Blake.

Het laatste deel van het boek is getiteld “de onverwachte aard van de realiteit”. En in een epiloog staat McGilchrist onder meer stil bij zijn hoofdconclusies en implicaties voor de toekomst van de mens. Hij maakt ook duidelijk dat veel van de huidige vraagstukken in Westerse samenleving samenhangen met de zijns inziens inadequate dominantie van de linker hersenhelft.

Is er dan geen enkel kritiekpunt te geven op dit boek? Jawel: het is nogal duur. In het Verenigd Koninkrijk koopt u het voor 89 pond in de winkel maar voordat u het in Nederland heeft afgeleverd via een webwinkel bent u ruim meer dan € 130,= kwijt. Een goed en goedkoper alternatief is McGilchrist’s eerdere boek the Master and his Emissary, dat hetzelfde onderwerp behandelt en in de diepte gaat over de neurofysiologie van de hersenhelften maar veel minder diep ingaat op het levensbeschouwelijke stuk.

The Matter with Things, Our Brains, Our Delusions, and the Unmaking of the World

Iain McGilchrist

Perspectiva Press (London) 2021