De Bibliotheca Philosophica Hermetica in Amsterdam –ook wel bekend als de Ritman bibliotheek– is van groot belang voor de Psychoanalyse. Deze bibliotheek huisvest één van ’s werelds belangrijkste verzamelingen van manuscripten en drukwerken uit de Hermetische traditie: (Neo)-Platonisme, Gnostiek, Mystiek en Alchemie. Vaak worden deze stromingen gezien als duistere, primitieve en middeleeuwse tradities. Weliswaar met historische waarde maar sinds de Verlichting en de intrede van de moderne wetenschap als au fond achterhaald. Waarom is de collectie van de Ritman-bibliotheek dan toch van belang voor de Psychoanalyse?

Het psychische leven van de mens is zo complex en lastig te objectiveren dat dieptepsychologische verschijnselen niet via het wetenschappelijke kader gevat en bestudeerd kunnen worden. Wetenschap is puur rationeel en objectief en dus onbruikbaar om irrationele dynamieken van de subjectieve mens te bestuderen. Academische psychologie kan gedrag bestuderen maar niet de subjectieve beleving zelf. Wat nu zo belangwekkend is, is dat de bronnen uit de Hermetische traditie in deze lacune kunnen voorzien. Met name werken uit de Alchemie blijken transformatieprocessen te beschrijven die, schijnbaar chemisch, ook zijn op te vatten als metafoor voor transformatieprocessen zoals we die kennen uit de psychoanalyse. Met name de Jungiaanse psychoanalyse. Jung heeft er als een van de eerste op gewezen dat het Hermetische gedachtegoed, ontwikkeld vóór de Verlichting, nog niet gedomineerd werd door het rationele ego-denken van later. Volgens Jung representeren de vaak bizarre, magische teksten van de alchimisten een projectie van het menselijke onbewuste in puurste vorm. Aldus kan alchemie dus niet alleen worden gezien als en proto-chemie maar vooral ook als een proto-psychologie: als “onvervuilde” projecties van onbewuste motieven en dus in zekere zin als atlas van het collectief onbewuste.

De psychoanalyse bestudeert de relatie tussen het ego en het onbewuste van de mens. In de analyse leert de patient zijn of haar eigen onbewuste beter kennen en gebalanceerder om te gaan met de gevoelens, driften, verlangens die in ieder’s onbewuste leven. Bij een goede psychoanalytische psychotherapie treedt er een transformatie op van de relatie tussen het ego en het onbewuste. Deze transformaties zijn niet altijd even makkelijk in rationele taal te beschrijven. De bronnen uit de Ritman-bibliotheek bieden een rijk overzicht aan oer-psychologisch materiaal en kunnen daardoor helpen om de wetten van de psyche beter in kaart te krijgen.

Helaas zijn de bronnen niet even toegankelijk. Ten eerste door het vreemde magische karakter van de teksten maar ook doordat de meeste teksten in het Latijn zijn. De bekende auteur Dan Brown (de Da Vinci Code) deed ook onderzoek in de Ritman bibliotheek. Hij vind de collectie zo belangrijk dat de bibliotheek vorige maand bekend kon maken dat hij middelen ter beschikking stelt om de hele collectie te digitaliseren.

Een eenvoudige inleiding tot alchemie en de psyche vind u in: Edward Edinger: Anatomy of the Psyche. En hier vindt u een interview door bibliotheek-directeur Esther Ritman met Dr Peter Forshaw, Prof. Dr Sonu Shamdasani (de redacteur van Jung’s Rode Boek) en ondergetekende over het belang van de Hermetische teksten voor het werk van C.G. Jung.

Tot slot wil ik er ook nog op wijzen dat de Universiteit van Amsterdam een unieke vakgroep “Geschiedenis van de Hermetische Filosofie” heeft ingesteld. Tezamen met de bibliotheek –die zal gaan verhuizen naar Het huis met de Hoofden op de Keizersgracht 123– is er op dit gebied een unieke expertise aan het ontstaan in Amsterdam. Een ontwikkeling die goed past in de vrijdenkers traditie van de stad.